Dit artikel verscheen in verkorte vorm in Gardeners' World (november 2020). Download dat artikel of lees hieronder de uitgebreidere versie met extra beeldmateriaal en uitleg over plantflexitariers en verzorging.

Met dank aan...

Araflora, voor de twee prachtige Venus Vliegenvallen die op mijn foto's te zien zijn. Araflora heeft een zeer uitgebreid aanbod van allerlei vleesetende planten. Sowieso is Araflora een fan van bijzondere, rare planten, net als ik. Dus neem vooral een kijkje op hun website of volg ze op instagram!

Collega Marlijn: als alleswetende bioloog liet ze me de piepkleine zonnedauw zien op de Hatertse vennen. Zij is ook degene die met het feitje over Blaasjeskruid aan kwam zetten, onder het filmpje....
Hortus Leiden en Rogier van Vugt, voor mijn kennismaking met vegetarische vleesetende planten.

Als je denkt dat planten vreedzame organismen zijn die lijdzaam toezien wat er om hen heen gebeurt, dan heb je het mis. Planten ruiken, zien en voelen op hun eigen manier en reageren op hun omgeving. Ik volgde een online cursus over de biologische mechanismen hierachter en raakte gefascineerd door enkele leden van de vleesetende-plantenfamilie.

Venus Vliegenval

Veruit de bekendste vleesetende plant is de Venus Vliegenval, Dionaea muscipula. Met zijn dichtklappende vallen is dit meteen een van de meest bijzondere van het stel. Want hoe weet de plant dat hij een val dicht moet klappen? En waarom klapt de val niet dicht als er bijvoorbeeld een blaadje op valt?

Als je goed kijkt zie je in de val een aantal dunne uitsteeksels zitten, voelharen zijn dat. Wanneer een haar aangeraakt wordt, krijgt de plant een seintje maar klapt nog niet dicht. De plant ‘onthoudt’ dat er een haar is aangeraakt. Indien binnen enkele seconden een tweede haar aangeraakt wordt, dan pas klapt de val dicht. Dat betekent namelijk dat er een beestje in de val aan het lopen is. Duurt het te lang voordat de tweede haar aangeraakt wordt? Dan is het beestje te klein, of het is een blaadje of takje. Wordt het te snél aangeraakt? Dan is het waarschijnlijk een veel te groot beest voor de val en klapt ie ook niet dicht.

Dat is nog niet alles: als de val daadwerkelijk een beestje te pakken heeft, zal dat beestje zich proberen los te wurmen. Ook die bewegingen worden geregistreerd door de plant: de val gaat strakker dicht. De vlieg wacht een langzame dood. Die ene keer dat het me lukte een levende vlieg aan mijn vliegenval te voeren heb ik hem nog uren zien bewegen. Ik voelde me zo schuldig…

Een dode vlieg voeren aan een vliegenval werkt dus niet: de plant voelt geen beweging en zal zijn val na een paar uur weer open zetten. Hoewel het prachtig is om te zien, is het handig om te weten dat een val maar zo’n vier keer dicht kan: daarna sterft het blad af. Het dichtklappen kost namelijk veel energie.



Mechanisme

Dus hoe werkt het? Hoe 'herinnert' de plant zich die eerste aanraking? Dat komt door een elektrische lading die wordt gegenereerd bij aanraking. Deze lading 'loopt' over de membranen van de cellen, waardoor het calciumionen afgeeft. Wanneer de hoeveelheid calciumionen hoog genoeg is, sluit de val. De eerste aanraking genereert niet genoeg ionen: een tweede aanraking is nodig om meer elektrische lading te krijgen en dus genoeg calciumionen. De elektrische lading verdwijnt echter na verloop van tijd, dus als het te lang duurt voor een tweede aanraking plaatsvindt, zal de val niet sluiten.

Ik heb dit allemaal geleerd tijdens de (gratis) online cursus van prof. Daniel Chamovitz genaamd 'Understanding plants', bij Coursera. Ik vond deze cursus erg interessant en kan het ten zeerste aanbevelen als je in dergelijke materie geïnteresseerd bent!

Blaasjeskruid

Wat minder bekend, maar oh zo geniaal: Utricularia ofwel blaasjeskruid. Aan dit waterplantje groeien  blaasjes, een soort holle blaadjes met een klepje ervoor. In het blaasje heerst een onderdruk. Aan de buitenkant, voor het klepje van het blaasje, zitten een paar voelharen. Raakt een diertje deze aan, dan gaat het klepje voor de opening open, de onderdruk wordt opgeheven en het diertje wordt naar binnen gezogen.

Deze gemenerik groeit ook in Nederland, bijvoorbeeld in de Hatertse vennen bij Nijmegen. Daar groeien nog meer vleesetende planten: kleine en ronde zonnedauw vind je er ook (Drosera intermedia en Drosera rotundifolia). Deze kleine planten werken als een lijmval. Tip: ga eens kijken in de maanden juni-juli-augustus, als het blaasjeskruid in bloei staat: de stengels met gele, orchidee-achtige bloemen steken fier boven het water uit.

In het filmpje zie je een blaasje van het blaasjeskruid waar een beestje ingezogen wordt. Het gaat snel!

Grappig weetje: in het Fries is blaasjeskruid fūkjeplant :-)

Nog meer horror

Bekerplanten! De Nepenthes familie is prachtig, de meest uiteenlopende kleuren kom je tegen; een genot in de botanische tuin. Maar ga jij als insect over de rand, dan is er geen houden meer aan: de binnenkant is zó glad, dat je meteen in een dodelijke poel met enzymen en zuren glijdt.

Kurkentrekkerplanten, zoals de Genliseasoorten en de Sarracenia psittacina, hebben naar beneden groeiende haartjes aan de binnenkant van hun kurkentrekkervormige tunnel, zodat je als wanhopig insect maar één richting op kunt: die van de wisse dood.

Vegetarische vleesetende planten

Dit is geen grap, ze bestaan echt! Maar wat eten ze dan? Rijpe sojabonen? Nee, flauw natuurlijk. Een voorbeeld is Nepenthes ampullaria. Deze bekerplanten groeien vaak laag bij de grond, onder een bladerdek in een bos. Hun ‘dekseltje’ bevat minder nectarklieren: normaal gesproken komen insecten af op de nectar aan de onderkant van het dekseltje. Het dekseltje is ook kleiner zodat blaadjes er makkelijker invallen. De enzymen onderin de beker zijn gericht op het afbreken van plantaardig materiaal.

Er zijn verschillende soorten die afgelopen tijd flexitarier zijn gewórden. De reden is echter vrij droevig. Vleesetende planten staan doorgaans op voedselarme grond. Via insecten krijgen zij hun benodigde stikstof en fosfor binnen. Maar door verontreiniging is er meer stikstof in de bodem terecht gekomen. De planten krijgen dit binnen via de wortels, wat natuurlijk veel makkelijker is dan het vangen van beestjes. Hierdoor maken ze minder vallen aan, is een lijmval minder plakkerig of gaat een beker er meer uit zien als een normaal blad. Dit klinkt als een positieve aanpassing, maar omdat deze flexitariers nog steeds veel energie kwijt zijn met het maken van vallen in plaats van normaal blad, hebben andere planten altijd een voordeel ten opzichte van hen. De vrees is dus dat ze op de lange termijn het onderspit delven.

Verzorging